Οι κίνδυνοι που ενέχουν τα ιστορικά μνημεία του κόσμου συνεχίζουν να αυξάνονται.
Καθώς πλησιάζουμε σταθερά στην κατοίκηση ενός κόσμου θερμότερου από 1,5 βαθμούς Κελσίου πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα, είναι ολοένα και πιο σαφές ότι κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής είτε αισθάνεται ήδη είτε πολύ σύντομα θα νιώσει τις καταστροφές ενός θερμότερου κλίματος. Οι αλλαγές στα παγκόσμια κλιματικά πρότυπα έχουν ήδη δείξει πόσο καταστροφικές μπορεί να είναι, εκτοπίζοντας δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Η απειλή για την παρούσα και τη μελλοντική παγκόσμια κοινωνία μας είναι οδυνηρά εμφανής, ωστόσο, οι αρχαιολογικές δομές και τα τεχνουργήματα του παγκόσμιου παρελθόντος μας πέφτουν επίσης θύματα της κλιματικής κρίσης.
Για δεκαετίες τώρα, η διεθνής επιστημονική κοινότητα φωνάζει ενάντια στην έξαρση των καταστροφών που πλησιάζουν τους ιστορικούς αρχαιολογικούς χώρους της ανθρωπότητας, τόσο γνωστούς όσο και άγνωστους, λόγω της αλλαγής του κλίματος. Οι πλημμύρες, οι πυρκαγιές, οι ξηρασίες και οι καταιγίδες γίνονται όλο και πιο διαδεδομένες, πιο βίαιες και πιο διαδεδομένες επιταχύνοντας την υποβάθμιση και την καταστροφή των αρχαιολογικών καταλοίπων πιο γρήγορα από ό,τι οι επαγγελματίες και οι μελετητές μπορούν να τα τεκμηριώσουν ή να τα σώσουν.
Αυτό δεν σημαίνει, φυσικά, ότι οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι καταστροφής δεν έχουν υπάρξει ποτέ στο παρελθόν ζήτημα σε αρχαιολογικούς χώρους. Στην πραγματικότητα, μερικά αρχαία ερείπια έχουν σωθεί σε εμάς σήμερα ακριβώς λόγω καταστροφικών φυσικών φαινομένων. Η Πομπηία, η αρχαία ρωμαϊκή πόλη που διατηρείται κάτω από επτά μέτρα ηφαιστειακού υλικού μετά τη θανατηφόρα έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ., είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα.
Η διάβρωση των ακτών, οι βροχοπτώσεις, ο άνεμος, η σεισμική δραστηριότητα, η καταπάτηση λουλουδιών και πανίδας καθώς και η συνεχής ανθρώπινη κατοίκηση έχουν όλα θέσει συνεχείς απειλές ή έχουν ήδη καταστρέψει αμέτρητες τοποθεσίες κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας. Αυτό που είναι διαφορετικό τώρα, ωστόσο, είναι ο επιταχυνόμενος ρυθμός της κλιματικής αλλαγής που επηρεάζει άμεσα την ένταση των φυσικών καιρικών φαινομένων ή η εισαγωγή εντελώς νέων απειλών σε περιβάλλον απροετοίμαστο για αυτά. Από την Ιαπωνία μέχρι την Ελλάδα, τη Γροιλανδία μέχρι το Κολοράντο, κανένα μέρος της ανθρώπινης γης δεν είναι ανεπηρέαστο.
 |
| Πομπηία |
 |
| Τα γκρεμισμένα τείχη της Βαβυλώνας |
Πολλές από τις πιο προφανείς απειλές υπάρχουν σε τοποθεσίες που ήδη γνωρίζουμε και οφείλονται στην ένταση του καιρού στις αντίστοιχες περιοχές τους. Στη λεκάνη του ποταμού Νείλου, για παράδειγμα, οι πλημμύρες είναι ένα φυσικό μέρος του κύκλου ζωής του ποταμού, που κάθε χρόνο αναμένεται να φέρει πλούσια προσχωσιγενή εδάφη στο περιβάλλον τοπίο που είναι κρίσιμο για τις γεωργικές πρακτικές της περιοχής. Το 2020, ωστόσο, τα πρωτοφανή επίπεδα πλημμύρας στο Σουδάν διέλυσαν τις προσδοκίες και έθεσαν πολλούς αρχαιολογικούς χώρους σε ακραίο κίνδυνο καταστροφής. Ένα συγκεκριμένα, το al-Bajrawiya, η τοποθεσία των Πυραμίδων Meroë και ένα μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς των Ηνωμένων Εθνών δύο χιλιάδων ετών που είναι κρίσιμο για την κατανόησή μας για το αρχαίο Βασίλειο Κους, σχεδόν καταστράφηκε, σώθηκε μόνο χάρη στα έκτακτα μέτρα που ελήφθησαν από τις τοπικές αρχές να τοποθετήσουν σάκους άμμου και να αντλήσουν νερό μακριά από τις τοποθεσίες για πολλές ημέρες. Η ίδια πλημμύρα σκότωσε πάνω από 100 ανθρώπους και εκτόπισε περισσότερους από 500.000.
Ομοίως, στο Ιράκ, του οποίου τα αρχαία εδάφη συχνά θεωρούνται το λίκνο του πολιτισμού, οι ξηρές κοίτες των ποταμών λόγω του ολοένα θερμότερου και ξηρότερου κλίματος επιτρέπουν στο αλμυρό θαλασσινό νερό να εισχωρήσει περαιτέρω στην ενδοχώρα και να εμποτιστεί βαθιά στη γη. Ενώ το αλάτι απαντάται φυσικά σε μεγάλο μέρος της γης και των υδάτων του Ιράκ, αυτή η υψηλότερη συγκέντρωση προκαλεί καταστροφικές ζημιές σε πόλεις όπως η περίφημη Βαβυλώνα. Όταν εμποτίζεται στα τούβλα λάσπης των δομών της πόλης, το αλάτι εξασθενεί και διασπά τα τούβλα, διαβρώνοντάς τα από το εσωτερικό. Εάν δεν αναζητηθεί μια λύση, αυτό θα αποδειχθεί καταιγιστικό για τη δομική ακεραιότητα αυτής της απίστευτης τοποθεσίας και ολόκληρα κτίρια, τα οποία μέχρι στιγμής έχουν επιβιώσει για χιλιετίες, θα κινδυνεύουν με πλήρη κατάρρευση. Το πρόβλημα της συρρίκνωσης των ποταμών του Ιράκ επιδεινώνεται μόνο όταν αναλογιστεί κανείς πώς η ανθρώπινη εξάρτηση από αυτές τις ολοένα και πιο πολύτιμες πηγές νερού θα εκτοξευθεί στα ύψη καθώς η περιοχή γίνεται πιο άνυδρη και αφιλόξενη για την ανθρώπινη ζωή.
Ενώ αυτά τα παραδείγματα δείχνουν πώς η εντατικοποίηση των προϋπαρχόντων κλιματικών προτύπων παρουσιάζει αυξημένους κινδύνους για ιστορικούς και πολιτιστικούς χώρους, υπάρχουν επίσης δύο νέες κλιματικές αλλαγές που προκαλούν τις πιο σημαντικές απειλές για τον μεγαλύτερο αριθμό τοποθεσιών και αντικειμένων: η άνοδος της στάθμης της θάλασσας και το λιώσιμο της Αρκτικής.
Είναι αποδεδειγμένο επιστημονικό γεγονός ότι η στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει και ότι μέχρι το έτος 2100 οι αλλοιωμένες ακτές θα έχουν εκτοπίσει εκατομμύρια ανθρώπους από παράκτιες πόλεις και οικισμούς. Η αλλαγή στις παγκόσμιες ακτογραμμές θα προκαλέσει επίσης την καταστροφή αμέτρητων αρχαίων και ιστορικών τοποθεσιών. Πολλές τοποθεσίες και σύγχρονες πόλεις απλά θα εξαφανιστούν στους ωκεανούς και τις θάλασσες με τα μνημεία τους όπως η Βενετία . Ενώ η Πλωτή Πόλη κινδύνευε πάντα από το Acqua Alta, ή με τα νερά, ισχυρές καταιγίδες όπως αυτή που έπληξε την πόλη το 2019 έχουν γίνει πιο συχνές τις τελευταίες δεκαετίες.
Άλλες πόλεις θα διαβρωθούν καθώς η στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει και θα φέρει περισσότερες καταστροφικές και έντονες καταιγίδες. Το Skara Brae, για παράδειγμα, είναι ένα απίστευτο παράδειγμα νεολιθικού πολιτισμού στα νησιά Orkney της Σκωτίας, το οποίο μας βοήθησε να κατανοήσουμε πώς ζούσαν οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου του βαθύ παρελθόντος μας. Η ανακάλυψη της τοποθεσίας οφειλόταν εν μέρει σε μια έντονη καταιγίδα το 1850, ωστόσο, καθώς οι καταιγίδες γίνονται πιο συχνές και καταστροφικές, ένα άλλο τέτοιο γεγονός θα μπορούσε να βλάψει ή να καταστρέψει αμετάκλητα την τοποθεσία χωρίς επισκευή ή μελέτη.
 |
| Πλημμύρα της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου στη Βενετία. Ιταλία. |
 |
| Πομπηία |
Το πιο ανησυχητικό και πιεστικό από όλα, ωστόσο, είναι οι απώλειες που αντιμετωπίζουμε τόσο περιβαλλοντικά όσο και ιστορικά στην Αρκτική. Λόγω των εξαιρετικά χαμηλών θερμοκρασιών των αρκτικών περιοχών, μια απίστευτη ποσότητα ανθρώπινων υλικών μπορεί να διατηρηθεί κάτω από το χιόνι, τον πάγο και τη γη. Μεταξύ των θερμοκρασιών υπό το μηδέν και των συχνά αναερόβιων (χωρίς οξυγόνο) περιβάλλοντα, υλικά όπως το ξύλο, το δέρμα, η φυτική ύλη, ακόμη και εντελώς άθικτα ανθρώπινα υπολείμματα με τρίχες και δέρμα διατηρούνται σε εκπληκτικά καλή κατάσταση. Έτσι, πολλά από τα ευρήματα σε αυτές τις ψυχρές περιοχές του κόσμου ήταν μερικά από τα πλουσιότερα και πιο διαφωτιστικά για το αρχαίο παρελθόν της ανθρωπότητας . Ωστόσο, όταν τέτοια ευρήματα αποκαλυφθούν πολύ γρήγορα ή χωρίς την κατάλληλη φροντίδα, κινδυνεύουν να υποστούν επιταχυνόμενη φθορά. Αυτό συμβαίνει τώρα με αναρίθμητες αρκτικές τοποθεσίες.
Καθώς ο άνθρακας βυθίζεται, οι αρκτικές περιοχές του κόσμου βιώνουν το κύριο βάρος της κλιματικής αλλαγής, λαμβάνοντας τις πιο δραματικές και τρομακτικές αλλαγές πολλές φορές πιο γρήγορα από τον υπόλοιπο κόσμο. Έτσι, καθώς τα φύλλα πάγου και ο μόνιμος πάγος συνεχίζουν να λιώνουν και να ξεπαγώνουν σε υψηλότερες θερμοκρασίες, τα αντικείμενα και οι τοποθεσίες που έχουν παγώσει και διατηρούνται με ασφάλεια κινδυνεύουν να αποσυντεθούν γρήγορα σε σημείο πλήρους καταστροφής όταν επανεισαχθούν σε οξυγονωμένο αέρα και μικροβιακούς παράγοντες. Το ίδιο ισχύει και για τις ορεινές περιοχές με παγωμένο κλίμα. Ο διάσημος Ötzi the Iceman, για παράδειγμα, που ανακαλύφθηκε ψηλά στις ιταλικές Άλπεις ήταν μια απίστευτη ανακάλυψη και οδήγησε σε ένα πλούσιο σώμα διαλόγου, αλλά ήταν δυνατό να τον βρούμε μόνο υπό συνθήκες όπου οι πάγοι των Άλπεων είχαν ήδη λιώσει. Είναι λοιπόν απογοητευτικό να σημειωθεί ότι ο Ötzi ανακαλύφθηκε το 1994.
Τι μπορεί να γίνει λοιπόν; Όπως οι περισσότερες πτυχές της κλιματικής κρίσης, είναι εύκολο να κατακλυζόμαστε από μια αίσθηση απελπισίας μπροστά σε αυτές τις φαινομενικά ανυπέρβλητες προκλήσεις. Δεν μπορούμε, ωστόσο, να αγνοήσουμε τις προσπάθειες και την πρόοδο που έχουν ήδη γίνει και συνεχίζουν να γίνονται.
Η ίδρυση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) το 1988 ήταν μια θεμελιώδης στιγμή στον αγώνα για την προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, βοηθώντας πολλούς διεθνείς οργανισμούς και κυβερνήσεις που επιβλέπουν τη φροντίδα τέτοιων τοποθεσιών να αναγνωρίσουν και να αξιολογήσουν καλύτερα τους κινδύνους της κλιματικής αλλαγής θέτει στη συνεχή αντοχή της ανθρώπινης ιστορίας. Οι προσπάθειες που ξεκίνησαν από την IPCC οδήγησαν σε στέρεα αποτελέσματα, όπως η μετέπειτα σύσταση της Ομάδας Εργασίας για την Κληρονομιά της Κλιματικής Αλλαγής του Διεθνούς Συμβουλίου για Μνημεία και Τοποθεσίες (ICOMOS), η οποία, το 2020, κήρυξε επίσημα κατάσταση έκτακτης ανάγκης για το κλίμα όσον αφορά αρχαιολογικά, ιστορικά, και πολιτιστικούς πόρους σε όλο τον κόσμο.
Το έργο που συνεχίζουν να κάνουν οι μελετητές σε όλο τον κόσμο για να ευαισθητοποιήσουν αυτόν τον πρόσθετο κίνδυνο που θέτει η κλιματική κρίση στο είδος μας έχει επίσης συγκεντρώσει μεγάλη προσοχή τόσο στους ακαδημαϊκούς τομείς όσο και στα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης. Ωστόσο, όπως όλα τα άλλα που εξαρτώνται από την πρόοδο που έχει σημειωθεί στον αγώνα κατά της κλιματικής αλλαγής, απαιτείται πραγματική αλλαγή αλλού προκειμένου οι προσπάθειές μας να δούμε αληθινό και διαρκή αντίκτυπο.
Έως ότου αναληφθεί ουσιαστική και άμεση δράση σε τομείς που θα βοηθήσουν στην εξάλειψη της πηγής του προβλήματος (δηλαδή οι κυβερνητικές πολιτικές και ο περιορισμός της κατανάλωσης πετρελαίου σε μυριάδες τομείς του εμπορικού κόσμου) μπορούν να αναζητηθούν λύσεις μόνο σε μικρότερη και πιο τοπική κλίμακα. Όπως είναι προφανές από το πόσες κοινότητες μεμονωμένα κατάφεραν να περιορίσουν με επιτυχία την επίθεση ενός θερμότερου κόσμου, το έργο είναι μάλλον τρομακτικό. Για να προστατεύσουμε το συλλογικό μας παρελθόν και να διασφαλίσουμε ότι οι ιστορικές μας αφηγήσεις θα έχουν θέση στο μέλλον μας, πρέπει να συνεχίσουμε να ζητάμε δράση κατά της κλιματικής κρίσης απαιτώντας ουσιαστικές και άμεσες αλλαγές στον τρόπο λειτουργίας του κόσμου μας. Αν συνεχίσουμε να το παραμελούμε, τότε μερικά από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ανθρώπινης φυλής κινδυνεύουν να εξαφανιστούν εντελώς.